کارگردان معروفی که فوتبال را به خاطر سینما رها کرد ، هشتم آذر و گرهی که فوتبال از بودن یا نبودن باز کرد - فروشگاه طفره

به گزارش فروشگاه طفره، در آن عصر مطبوع پاییزی که نه نشانی از جشن بود و نه نامی از فوتبال، مردم ایران زمین، فانتزی پرشوری از دموکراسی چند ساعته ای را تجربه کردند، بی آنکه اعطایی کسی باشد.

به گزارش فروشگاه طفره، هشتم آذر سال 1376 به عنوان یک روز حماسی نه تنها در تقویم فوتبال ایران بلکه در تاریخ اجتماعی کشور ثبت شده است؛ روزی که تیم ملی فوتبال ایران در یک بازی حیاتی برابر تیم استرالیا به پیروزی رسید و راهی جام جهانی 1998 فرانسه شد.

حالا 25 سال از آن روز می گذرد و بار دیگر در همان تاریخ و در مقطعی که مردم کشور روزهای حساسی را سپری کرده و می کنند، یک بار دیگر تیم فوتبال ایران با یک مسابقه خاص روبرو است و قرار است در جام جهانی قطر به مصاف امریکا برود.

هشتم آذر 1401 و تکرار یک رویداد فوتبالی مشابه بهانه ای شد تا یادداشت، یکی از فیلمسازان بزرگ کشور را بازنشر دهیم.

کیانوش عکمک که این روزها مشغول ساخت فیلم است، یک سال پس از آن برد تاریخی برابر استرالیا و در سال 1377 متنی را در شماره 220 مجله فیلم منتشر کرد و در آن از زمانی گفته که مشغول تکمیل فیلمنامه بودن یا نبودن بوده و اینکه گره فیلمنامه اش با شادی مردم در روز هشت آذر باز شده است.

متن کامل این یادداشت را در ادامه می خوانید:

یک جای فیلمنامه بودن یا نبودن می لنگید. در پی عنصری بودم که متضاد با نفس های به شماره افتاده شخصیت اصلی داستان بیماری قلبی او را برجسته تر کند. دوست داشتم در صحنه ای که آنیک با قلب نارسا از پله های محله باغ شاطر در شمال تهران بالا می رود، هم کنایه هایی از زندگی ببیند و هم از حضیض ممات به اوج حیات سیر کند.

چند ماهی می شد که ویلان و سرگشته، جویای تصویری مناسب بودم تا معنای مجازی حضور آنیک را در آن پله های پرشمار و نفس گیر تکمیل کند. هر تصویر و هر تمی که می یافتم، چون در اندامه فیلمنامه گوارده نمی شد، می رفت پی کارش و مرا با روایت خشک و خالی بالا رفتن یک دختر جوان از پله ها تنها می گذاشت. اگرچه بدون صحنه پله ها، انگیزه ای برای ساختن این فیلم نداشتم اما پله ها هم تهی از بارهای پنهان معنایی، چنگی به دل نمی زد.

موقع نگارش فیلمنامه های حرفه ای که باید آن ها را فیلمنامه های لابراتواری نامید، گاهی پیش می آید که هدفی از پیش معین شده قلم را به قلمرو مهیب خود فرا می خواند. در این قبیل موارد، کاستی ها و چاله ها با تمهیدهایی بغضا نازل جبران و پر می شود و توجیه وقایع هم غالباً به مدد عناصر وصله پیله ای تحقق می یابد. اما چنانچه گفتم فیلمنامه بودن یا نبودن در لابراتوار نوشته نمی شود که دستاویز هر عنصری بشود، به ویژه آنکه ساحت تم آن، هرگز اجازه سِفله نوازی نمی داد و به هر عنصر نامطلوب و ناخوانده ای را به حریم خود راه نمی داد. البته علاقه ای هم نداشتم تا به بهانه بار معنایی و به کمک صور مجاز، قامت صحنه را بیارایم و درونش را غنا بخشم و صورتش را جلا دهم. آنچه می خواستم، جوششی از درون شهر و انرژی انسانی اش بود که در عین حال ظاهرش هم ساده باشد. گمان می کردم بسیار عادلانه خواهد بود که بارهای معنایی در لحظه شکل گیری در دوران مد باشند و آن گاه که در تصویر مستحیل می شوند، به دوران جزر برسند.

عاقبت فیلمبرداری شروع شد، بی آنکه دانسته باشم آنیک موقع بالا خزیدن از پله ها چه می بیند و چه می شنود. تنها هن هن نفس و خس خس سینه و ترنجیدگی صورت شبحی را داشتم که از پله ها بالا و پایین می رود و در این مسیر کسانی را هم می بیند و چیزهایی را هم می شنود و چند کلمه ای را هم به زبان می آورد و خسته هم می شود و روی باریکه پله ای هم می نشیند و کودک وار پیرامونش را نظاره می کند و احتمالاً می اندیشد که چگونه سرنوشت ناایستایش را استمرار بخشد.

آرمان او که بسیار هم ناچیز و پیش پا افتاده است در زمان اخلال می کند و در مکان جایی می گیرد. غرور جوانی و زیبایی اش پاشیده و پراکنده در روی پله ها تنها می تواند شاهد غرور تبخترآمیز پرنده ای آوازخوان باشد که پروازش آمیزش با باد را و طبیعت را و هستی را مجسم می کند. البته در نگاه نامطمئن دختر جوان به آن پرنده خرامیده، به سختی بتوان آرمانی را باز به چنگ آورده اما تلقی او از عشق و آمیزش همان پرواز و آواز پرنده است و پندارش از عدالت، پشت سر نگذاشتن زندگی و جهان و به عبارتی ماندن یا بودن، و دغدغه اش چالش با مرگ. او با اراده خود خلأ مطلق را برنگزیده که به آسانی تسلیم شود. از پله ها بالا می رود که خانواده های داغدار را متقاعد کند تا قلب جوان از دست رفته شان را به او واگذارند. او با سماجت در پی کشف آینده است. آن را بشناسد و مقهور خود کند. و مهم اینکه من هم می خواستم از آرزوی آنیک فضیلتی برای فیلم بتراشم و ابهامی را گره گشایی کنم که همانا راز اصلی ساخته شدن فیلم بودن یا نبودن است.

پیش تر گفتم که در چنین شرایطی فیلمبرداری شروع شد؛ آن هم در روز عجیبی که بغض یک سرزمین ترکید و بی تابی یک ملت سرریز شد. در روزی که تیم ملی فوتبال ایران در ملبورن راه به جشنواره فرانسه گشود. در روزی که نه نشانی از جشن داشت و نه ردی از فوتبال. عناد و لجبازی در لباس جنون و سرمستی به مثابه انرژی آزاد شده ای، لگام گسیخته به هر جایی که می خواست می رفت و از هیچ قاعده ای پیروی نمی کرد. در آن عصر مطبوع پاییزی که نه نشانی از جشن بود و نه نامی از فوتبال، مردم ایران زمین، فانتزی پرشوری از دموکراسی چند ساعته ای را تجربه کردند، بی آنکه اعطایی کسی باشد. این سرور انسانی اگرچه پا روی شانه فوتبال قامت افراشته بود اما تجسم آمیزش مردم با زندگی بود و عین تب که بیماری را هشدار می دهد، کشف آینده را نوید می داد.

در آن روز عجیب که نه به روز موسوم به جنون گل های لاله در هلند شباهت داشت و نه به رعبی که اورسن ولز جوان از پشت میکروفون رادیو برای مردم یکی از ایالات آمریکا به وجود آورده بود، مردم ایران کوشیدند با تسخیر نمادین آینده خود، از آن شادی حزن آلود، فضیلت بتراشند. حتی ادراک های متعارف هم این واقعیت را باور کرده بودند که آنارشی چند ساعته، با زبانی گویا، خواهان گسست نگرش فرومایگی انسان است.

در اوج چنین غوغایی من و چند تن از همکارانم برای بررسی مجدد خانه ای که در بالای پله های باغ شاطر برای فیلمبرداری انتخاب کرده بودیم، راهی شمالی ترین نقطه تهران شدیم. به علت راه بندان استثنایی به مسیرهای فرعی پرت شدیم و بعد از چند ساعت به مقصد رسیدیم. حیاط آن خانه به مثابه حیوانی چشم نواز تمام تهران را زیر پا داشت. در ساعتی که استرالیا داشت از خواب تلخ ناکامی بیدار می شد ما به سوسوی چراغ های تهران چشم داشتیم. گاه به گاه باد صدای شیپور و یا بوق ممتد اتومبیلی و یا فریاد جمعی جماعتی را از دور دست می آورد و به دیواره کوه می کوبید و کوه آن را طنین می داد و به شهر برمی گرداند. به رغم اینکه هیجان زیاد تنم را فرسوده بود اما دوست داشتم در بازگشت به خانه باز هم شبح آزادی را ببینم. همین طور هم شد. مردم خسته و هیجان زده، از معرکه دل نمی کندند. شاید می خواستند این فانتزی را دودستی حفظ کنند مثل بستنی خوشمزه ای که نگران تمام شدنش باشند.

• بازیگران زن این فیلم ایرانی کلاه گیس به سر دارند! | درخواست برای اکران فیلم کیانوش عکمک
• جزئیاتی تازه درباره فیلم تازه کیانوش عکمک | رضا عطاران و پژمان جمشیدی جلوی دوربین رکر | هدیه تهرانی هم در این فیلم بازی می کند؟

شب از نیمه گذشته بود و من پشت پنجره خانه ام به تاریکی خیابان چشم داشتم و هر از چندی ناله خسته شیپوری، آخرین لیس را به بستنی خوشمزه می زد. در آن لحظه ها به یگانه چیزی که فکر نمی کردم و حسرت نمی خوردم دوران دروازه بانی در باشگاه خلیج فارس اهواز بود و در تنها چیزی که غرق بودم و غور می کردم صدای فریاد و نعره فوتبالیست هایی بود که موقع بالا رفتن آنیک از پله های باغ شاطر، باید شنیده می شد. گره کور باز شده بود. گمشده فیلمنامه یافت شده بود. ندای مردم ایران که به مدد هاتفی چون فوتبال فریاد می زد: می خواهم زندگی کنم، به طور کامل به کالبد فیلم حلول کرده بود تا تمنای آنیک برای آمیزش با هستی بشود و ادراکی را از عرصه واقعیت به پهنه حقیقت بکشاند.

عکمک برای این عکس نوشته: سال 1349 دروازه بان تیم خلیج فارس، برابر تیم شاهین اهواز. این ضربه را گرفتم اما چند دقیقه بعد با ضربه همین بازیکن مصدوم شدم. در پایان همان فصل از بازی های باشگاهی، فوتبال را برای همواره، خاطر سینما رها کردم.

شیپورهای خسته در خواب بودند که نسیم صبحگاهی وزید و من در سُکر آب حیاتی که در ظلمت شب نوشیده بودم به میهمان نورسیده فیلمنامه بودن یا نبودن فکر می کردم. در بالای پله های باغ شاطر، زمین فوتبالی برایم مجسم شده بود که عده ای جوان خستگی ناپذیر، در آن مشغول بازی فوتبال هستند. این زمین فوتبال باید نامریی می بود تا هیاهوی بازیکنان همواره در گوش آنیک طنین افکن باشد و از اشتیاقش برای زیستن کاسته نشود. حتم داشتم که فوتبال ساده ترین عنصر برای تشدید تعارض آنیک با دم و بازدم ریه هایش بود. نمایی رایج و قابل باور از انرژی مازاد انسان که جوانی و شور زندگی را توأمان دربردارد. ساعتی بعد که به سوی صحنه می رفتم، با پلک های سنگین و خمیازه های دهان درانه، به صحنه پله های فیلمنامه ام فکر می کردم و آنیک را می دیدم که از فرط خستگی و تنگی نفس روی پله هایی نشسته که دیگری عریان نیستند.

به رغم بی میلی ام، عبارتی را از کتاب درد جاودانگی میگوئل دِ اونامونو به عاریت می گیرم تا مطلب را قاطع تر به پایان برسانم: زندگی مبارزه ای بی امان است که روح انسان در معرکه اش سرنوشت خود را می سازد و اثر وجودی خود را می یابد.