نسخ قاجاری تعزیه؛ از تلنبار شدن در کارتن پفک تا یک نمایشگاه - فروشگاه طفره

به گزارش فروشگاه طفره، تصویر شماری از نسخه های شبیه نامه دوره قاجار که بخشی از تاریخ هنر نمایش ایران هستند و تا چند سال پیش شرایط نگهداری مناسبی نداشتند، در خانه هنرمندان ایران به نمایش گذاشته می شوند.

ایسنا: رضا کوچک زاده، پژوهشگر و مسئول برگزاری نمایشگاه به روایت نسخه خوانان که آن را روایتی تصویری از شبیه نامه های دست نوشت دوره قاجاری معرفی می نماید، می گوید: گردآوری این نسخه ها داستانی مفصل دارد چون اصلا قرار نبود نمایشگاهی برگزار گردد. سال 84 من باید کتابی را برای انتشارات سمت تدوین می کردم تا برای درس شیوه های نمایش در ایران برای دوره کارشناسی رشته نمایش منتشر گردد. پس از چند جلسه صحبت به این نتیجه رسیدیم که با اسنادی که داشتیم، کتاب در حد یک کپی دست چندم از کتاب آقای بیضایی می گردد. من در آنالیز های پیشینم به نسخه هایی از شبیه نامه آگاهی داشتم که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می گردد. پس از شش ماه نامه نگاری به آن ها دسترسی پیدا کردم تا برای تدوین کتاب از آن ها استفاده کنم اما متاسفانه وضعیت نگهداری نسخه ها چنان ناشایست و ناکارآمد بود که نمی شد به سرعت کار را پیش برد.

کوچک زاده درباره این نسخه ها که در واقع بخشی از تاریخ هنرهای نمایشی کشور محسوب می شوند، می گوید: آن موقع (دهه 1380) این نسخه ها در چند کارتن پفک، روی هم تلنبار شده بود بدون اینکه فهرست نویسی شده باشند یا حتی شماره ثبتی در کتابخانه داشته باشند. این نسخه ها آلودگی های باکتریایی هم داشتند چون در طول دهه ها گوشه ای افتاده بودند و اوضاع مناسبی نداشتند تا راحت بتوان از اطلاعات آنها استفاده کرد. بر این اساس پس از یکسری کارهای اولیه آغاز به فهرست نویسی مقدماتی کردم و از آنجا که شمار کاغذها و نسخه ها زیاد بود، این پروسه طول کشید و انتشارات سمت هم از چاپ کتاب منصرف شد و کتاب های ترجمه را به چنین پژوهش و نگارش زمان بری ترجیح داد.

او ادامه می دهد: ولی من که دلبسته این نسخه های نویافته شده بودم سه، چهار سال روی آنها کار کردم (البته نه به شکل مداوم) تا فهرست اولیه آماده شد ولی برای مشخص شدن تفاوت نسخه ها از مجلس های هم نام شبیه خوانی باید کاری دقیق تر انجام می شد که بخشی از آن با همراهی دو تن از دانشجویانم انجام شد ولی به سرعت دریافتم که به دلیل ناآگاهی ایشان از هنر شبیه خوانی، نادرستی های بسیاری به فهرست شان راه یافته است که آن را ناکارآمد می نماید. دو سال بعد با تغییر ریاست کتابخانه مجلس کار برای ما وارد مرحله ای تازه شد چون آقای رسول جعفریان که پیگیر کارهای ناتمام بود، به تکمیل کردن این پروژه علاقه مند شد و در یک جلسه قرار بر این شد که فهرست نویسی شبیه نامه ها ادامه یابد تا نتیجه این کار به صورت کتاب منتشر گردد. من که کارگردان و نمایشنامه نویسم و در حوزه فهرست نویسی تخصصی نداشتم، پذیرش کار برایم سخت بود ولی برخورد متفاوت و مهرانگیز مدیر کتابخانه باعث شد این کار را ادامه دهم و حدود چهار ماه با فضایی که در آنجا مهیا کردند، شبانه روزی کار را انجام دادم که در نهایت فهرست تکمیل شد و در کنار آماده سازی فهرست برای نشر، اسناد و نسخه هایی که در آنجا بود همه مرتب و اسکن شدند و اینک در شرایط خوبی نگهداری می شوند و به واسطه آنها یک ردیف کتابخانه ای از شبیه نامه ها به بخش خطی کتابخانه مجلس افزوده شده است که تاکنون و در میان دیگر کتابخانه ها بی مانند است.

به گفته کوچک زاده این کتاب فهرست، شامل 445 مجلس شبیه خوانی تفکیک شده است و شبیه نامه هایش در دوره های متفاوت نوشته شده اند که از دوره فتح علی شاه تا اوایل دوره پهلوی دوم را شامل می گردد. همچنین مهم ترین متن های یافته شده این مجموعه از نوشته های میرزا محمدباقر مشخص البکا و عموی او میرزا محمدتقی تعزیه گردان است. پیش از این هیچ شبیه نامه ای از این دو در دست نداشتیم تا شیوه نگارش و نگرش ایشان را آنالیز کنیم. میرزا محمدباقر 35 سال شبیه گردان اصلی تکیه دولت بود و نسخه های به جای مانده از او همگی دارای تاریخ و امضا هستند. و این، بخشی مهم و ارزشمند از تاریخ گمشده نمایش ایران را در این زمان شامل می گردد.

این کارگردان و پژوهشگر همچنین اشاره می نماید: کتاب فهرست توصیفی شبیه نامه های دوره قاجار سال 89 به چاپ رسید و پس از آن در سال 90 فهرست توصیفی شبیه نامه های پراکنده از دیگر اسناد کتابخانه مجلس منتشر شد و سال 93 هم فهرست توصیفی شبیه نامه های ملک با نسخه های گنجینه خطی کتابخانه ملک به چاپ رسید. همه این کتاب ها سال هاست نایابند و من از سال پیش درصدد هستم ویراست تازه ای از کتاب ها را به شکل یک کتاب سه جلدی برای چاپ تازه آماده کنم.

نمایشگاه به روایت نسخه خوانان پنجمین دوره برگزاری خود را تجربه می نماید و در هر دوره بخش هایی به آن افزوده شده که بر آگاهی تماشاگران می افزاید. آنچه اینک برای نمایشگاه خانه هنرمندان ایران تدارک دیده شده است، کامل تر و مفصل تر و دقیق تراز دوره های پیشین است.

آیین گشایش این نمایشگاه آدینه 15 شهریور ماه در گالری های استاد ممیز و زمستان خانه هنرمندان ایران برگزار می گردد و نمایشگاه تا 26 شهریور 98 از ساعت 14 تا 21 برای پژوهشگران و علاقه مندان برپاست.